Szlachetne zdrowie, od znachora do doktora

„W imię Boże, skądeś się wzięła różo, czy z wiatru, czy z śmieci, czy z jakichś wiecheci ? Ustąp różo, z bólem, z kołtunem, dobrowolnie, wleź w ziemię, głęboko, jak słońce na niebie wysoko …” – tak brzmiało ludowe zaklęcie przeciw chorobie zwanej różą.

 

(upuszczanie krwi)

   Oj, dawno już nie pisałam na temat; – „jak to drzewiej bywało”, dzisiaj zamiast smakować się w potrawach, zasmakujemy troszku w zdrowiu. Ja już się za tymi historyjkami stęskniłam, i na pewno wy też… 🙂

   Dawno temu, nie było tak łatwo o lekarza. Ludzie przecie tak samo chorowali, jak i dzisiaj. Dzisiaj gdy zaistnieje jakaś obawa o nasze zdrowie, idziemy po prostu … do lekarza. Ale drzewiej ludzie musieli radzić sobie sami z chorobami. Każdy ufał własnej medycznej wiedzy, i jeżeli miał jako takie pojęcie o niej, zawsze był gotów służyć innym swoim doświadczeniem.

   Ponieważ choroba – jak mniemano – pochodziła z zewnątrz, ze świata, i była działaniem złych mocy, więc zdecydowanie im się przeciwstawiano. Na magię odpowiadano magią. Urok trzeba było odczynić, złe morowe powietrze, zmienić dymem z ziół, kadzideł, świętych ognisk. Takie ogniska rozpalano np. w dniu św. Rocha (16 sierpnia), patrona chroniącego od zarazy. Wierzono, że węgielki zeń wyjęte, ochronią dom i rodzinę.

   Wiadomo było, że wiosną krew trzeba puszczać i brać na przeczyszczenie, a w zimie rada najlepsza: „Jedz z chrzanem nogi wołowe – częste mycie nie jest zdrowe”. Abo „jeśli reumatyzm łamie w krzyżu, trzeba nam usiąść na mrowisku i siedzieć tak długo, jak tylko wytrzymamy” ( o rany !! ), że przy febrze „sok cytrynowy z saletrą skuteczny, a na przeziębienie tłuczony owoc jałowca w gorzałce, która zresztą i w innych dolegliwościach, bywała niezastąpiona”.

   Leczono gorzałką – powiedzmy, że wszystko -wszelkie niestrawności żołądka, bóle głowy, kamienie nerkowe i stany gorączkowe itd., itp.

   Pewien francuski podróżnik z XVII stulecia, jadąc przez kraj nasz, spotkał po drodze szlachcica, którego spojrzenie było pełne melancholii. Współczująco spytał o jej przyczynę, szlachcic mu odrzekł, iż czuje się niezdrów i właśnie szuka „zacnej kompanii do kuracji”. I tak zaczęli się kurować razem. Siedli więc do stołu obydwaj, szlachcic po kilkunastu kielichach całkowicie wrócił do zdrowia, zaś Francuz zaniemógł.

   Może i lepiej by mu zrobiła inna nieco kuracja, od kozaków zapożyczona, niezawodna, a jakże przy tym prosta ! Brało się mianowicie ładunek prochowy z działa, mieszało pół na pół z gorzałką i, duszkiem łyknąwszy, szło spać, by dnia następnego zbudzić się bez śladu jakichkolwiek dolegliwości. Jeśli zaś w pobliżu,takowego działa z prochem nie było, to brano popiół z ogniska, który tak samo skutecznym był.

   Najlepsza porą do panoszenia się chorób wszelkich, była zima, tak jak i dzisiaj, zresztą. Każda, nawet najmniejsza miejscowość miała swego „medyka” po akademii, lekarz zakonny, aptekarz, zielarz, olejarz, pasterz, dziad wędrowny, wreszcie znachor i zamawiacz chorób. Największą popularnością  cieszyli się wiejscy znachorzy, którzy pomagali nie tylko chłopom, ale i szlachcie.

   Zapewne doskonale znany jest Wam film pod tytułem „Znachor” w reżyserii J. Hoffmana. Znakomity film, gdzie w rolę najsłynniejszego kardiochirurga tamtych czasów Rafała Wilczura, a później wiejskiego znachora, wcielił się nieżyjący już, znakomity aktor – Jerzy Bińczycki.

   Minęło wiele czasu, ba  … wieków !, zanim nauka o medycynie zaczęła się bardziej zbliżać do rzeczywistości biologii bądź chemii. Jeszcze dwieście, sto pięćdziesiąt lat temu zacni panowie doktorzy nie wahali się mówić, że na przykład  jakimś likworem potrafią przywracać dobry wzrok, lekiem z języków wężowych bielić płeć, czy wreszcie „ząb z gęby jednej osoby drugiej osobie tak wsadzić, że się przyjmuje i korzeń weźmie”. A jak ząb dokuczył, oj ileż to było recepturek, przepisów, sposobów rozmaitych dla szukania ulgi.

   Przedwieczny zielnik miał wiele stronic w tym temacie zapisanych, mówił on, że „sól uprażoną w ogniu, zawiązawszy w węzełek, ciepło na ząb bolący przykładać” i dodawał, że pocieranie prochem korzenia ślazowego też bywa pomocne. W sławnych „Tajemnicach” Pedemontana można było przeczytać: „Glisty ziemne w nowym garncu spalić, a popiół z różanym olejkiem albo makowym zmieszawszy, ciepło w przeciwne ucho lać, położywszy się na bolącą stronę”.

   A księga z czasów króla Jana, powiadała: ” Korzeń od pokrzywy moczyć przez dwanaście godzin w gorzałce, potem go w cieniu wysuszywszy na chory przykładać ząb; zły humor wyciągnie i ból uśmierzy”, zalecano także zatykanie dziur proszkiem z kadzidła i czosnku, inni zaś, zalecali mózgiem kuropatwy. Oj było tych metod „na zęba” różnych wiele, wybrałam z pośród nich te, które najciekawszymi mnie się wydały, a nawet rozbawiły … 🙂

   Niestety, ale w owych czasach w niełasce byli chirurdzy, którzy byli wykluczani przez panów doktorów. Traktowano ich bowiem jako zgoła podrzędnych rzemieślników. Jeszcze do 1874 roku istniał w Krakowie cech tych odtrąconych nie-medyków, z którymi konkurowali obrotni cyrulicy tudzież kaci.

   Były choroby, i były zmagania ludzkości z nimi od „niepamiętnych czasów”. Ale robiono to zawsze pd okiem świętych patronów, np. 3 lutego – w dzień Błażeja – święcono kiedyś jabłka oraz świeczuszki, zwane „błażejkami”, wierząc, że będą one w razie potrzeby łagodziły, mówiąc językiem Reja – „ochrapieliny i inne gardłowe niemocy”, 14 lutego – w dzień Walentego i Wita, odbywało się sławetne puszczanie krwi !

   Zabieg puszczania krwi był wielce popularny i dokonywano go również kiedy indziej, zważając jednak, by działo się to tylko w tych dniach czy nawet godzinach, które uważano za „szczęśliwe”, oraz by przy upuście był zachowany pewien, na wpół magiczny ceremoniał. Zważać należało na dzień miesiąca, kwadrę księżyca, układ planet, bo zabieg w złym czasie dokonany mógł przynieść szkodę żołądkowi, wywołać liszaje, bóle głowy, a nawet apopleksję.

   Z czasem jednak ceremoniał troszku złagodniał, i można było pozbyć się juchy, nawet na pierwszym lepszym jarmarku. Wyobraźcie sobie teraz, że idziecie na targ, a tam zza jakiegoś kramu czatuje na was (niekoniecznie zza kramu, bo już u bram jego może czekać) specjalista od puszczania juchy, zaprasza na stołek do siebie i oto szybko, łatwo, za małą opłatą, jak wampir, wysysa z was „złą krew”.

   Niewyobrażalne, prawda ? Ale tak kiedyś bywało, i nie tylko z tego korzystali chorzy, ale także przezornie zdrowi. I obojętne było czy ktoś popiskiwał w kolebusi, czy jako dziadziuś, ledwo trzymał się pieca. Do diaska, toż to były iście szarlatańskie metody !!

Dalszy ciąg nastąpi, ale … inszym razem -:)

Pomocne źródła, nawet bardzo pomocne:
„Farfałki staropolskie” – Andrzej Hemerliński – Dzierożyński, W-wa 1982
„Kalendarz polski” – Józef Szczypka, W-wa 1984
„Zwyczaje rodzinne – DOM polski” – Zuzanna Śliwa